Aðleiðsla
Hugsaðu þér að þú sleppir steini, steinninn
detti til jarðar og þú spyrjir: Hvers vegna dettur steinninn?
Ég stend kannski hjá og svara: Vegna þess að jörðin
togar í hann. Þú spyrð þá enn: Hvers
vegna togar jörðin í hann? og ég svara: Vegna þyngdarlögmálsins,
það er þess lögmáls að efnishlutir toga
hver í annan með krafti sem er í réttu hlutfalli
við margfeldið af massa þeirra og í öfugu hlutfalli
við kvaðratið af fjarlægðinni á milli þeirra.
Þú heldur auðvitað áfram að spyrja: Hvers
vegna gildir þyngdarlögmálið? og nú á
ég ekkert svar og það sem verra er þessari spurningu
getur enginn svarað.
Þyngdarlögmálið er ekkert
sem hlýtur að vera. Það bara er og svona er það
með önnur grundvallarlögmál í náttúrunni.
Það veit enginn neina ástæðu fyrir þeim.
Þau bara eru. Þetta er ekki svona með lögmál
og reglur í stærðfræði. Sú regla að
ef tvær sléttar tölur eru lagðar saman þá
komi út slétt tala er nauðsynleg, það er ekki
einu sinni hægt að ímynda sér undantekningu frá
henni. Við getum verið viss um að lögmál stærðfræðinnar
hafa alltaf gilt og munu alltaf gilda. En getum við verið viss
um að náttúrulögmál eins og þyngdarlögmálið
hafi alltaf gilt og muni alltaf gilda?
Er nokkur leið að útiloka þann
möguleika að heimurinn haldist sæmilega reglulegur í
nokkra stund til viðbótar og hætti svo að fylgja lögmálum
eða reglum?
Efasemdir í þessum dúr
voru settar fram af skoska heimspekingnum David Hume (1711 - 1776) á
fyrri helmingi 18. aldar. Í 4. kafla Rannsóknar á
skilningsgáfunni1 veltir Hume því fyrr
sér hvers vegna við séum svo viss um að sólin
komi upp á morgun. Hann segir:
Sú fullyrðing að sólin komi ekki upp
á morgun er jafn skiljanleg og laus við að fela í
sér mótsögn og hin að hún komi upp. Það
væri því til einskis að reyna að sanna að
sólin komi upp, ...
Nú, ef við getum ekki sannað að
sólin komi upp, hvernig getum við þá verið
viss? Hume segir að ástæðan fyrir því
að við teljum víst að sólin komi upp sé
sú að við höfum vanist því að náttúran
sé reglubundin og þessi vani hafi slíkt vald yfir hugsun
okkar að við komumst ekki hjá að trúa að
þessi reglufesta muni halda áfram hér eftir sem hingað
til. Orsök þess að menn trúa því að
náttúrulögmálin muni alltaf gilda og hafi alltaf
gilt er máttur vanans.
Er þá engin skynsamleg ástæða
til að gera ráð fyrir því að sólin
komi upp á morgun og þyngdarlögmálið muni
gilda hér eftir sem hingað til? Svarið sem Hume gefur er
nei. Hann segir að allir menn trúi þessu en sú
trú verði ekki studd neinum rökum. Hume rökstyður
þetta svar sitt og þótt heimspekingar og vísindamenn
hafi reynt í 250 ár að hrekja rök hans hefur engum
tekist það.
Hume byrjar á að skipta rökfærslum
í afleiðslurök og aðleiðslurök eða sannanir
og sennileg rök. Hann segir:
Öllum rökfærslum má skipta í
tvær gerðir. Þær eru annars vegar sannanir eða
rökfærslur um vensl hugmynda, og hins vegar sennileg rök
eða rökfærslur um staðreyndir og tilvist hluta.
Svo segir Hume að það sé augljóslega ekki hægt
að sanna að sama reglufesta verði í náttúrunni
hér eftir sem hingað til. Séu einhver rök fyrir
þeirri skoðun að sömu náttúrulögmál
muni gilda hér eftir sem hingað til þá hljóta
þau rök að vera aðleiðsla eða sennileg rök
en ekki afleiðsla eða sönnun.
Hugum nú að því hvers
konar rök það eru sem við köllum aðleiðslu
og Hume kallaði sennileg rök. Dæmi um aðleiðslu
er til dæmis rökfærsla eins og þessi: Allir steinar
sem ég hef sleppt til þessa hafa dottið til jarðar,
þess vegna hlýtur steinninn, sem ég er í þann
mund að sleppa núna, að detta til jarðar. Allar rökfærslur
af þessu tagi, það er að segja öll aðleiðslurök,
byggja á þeirri forsendu að sú reglufesta sem við
höfum reynslu af muni halda áfram. Þess vegna er ekki
hægt að nota aðleiðslu til að rökstyðja
að sú reglufesta sem við höfum reynslu af muni halda
áfram. Sú skoðun að náttúrulögmálin
muni gilda hér eftir sem hingað til verður því
hvorki rökstudd með aðleiðslu né með afleiðslu.
Niðurstaðan er því sú að þessa skoðun
sé ekki hægt að rökstyðja með neinu móti,
hún sé bara eins og hver önnur trú sem styðst
við vana en ekki skynsemi. Flestir halda að vísu að
þessi trú byggist á skynsamlegum rökum en ekki
eintómum vana því eins og Hume segir:
Slíkur er máttur vanans að þar sem
áhrifavald hans er mest nær hann ekki hið einasta að
breiða yfir náttúrulega fávisku vora, heldur og
að leyna sjálfum sér, svo hann sýnist engu ráða
einmitt þar sem vald hans er mest.
Með þessum og fleiri rökum gróf
Hume undirstöðuna undan trú 18. aldar manna á mátt
skynseminnar til að komast til botns í leyndardómum tilverunnar.
Að áliti Hume er mannleg skynsemi náttúrufyrirbæri
rétt eins og eðlishvatir dýranna og ekki nema svona rétt
mátulega mikið mark takandi á niðurstöðum
hennar. Stangist hún á við aðrar mannlegar hneigðir
og hvatir er engan veginn sjálfgefið að hún skuli
eiga síðasta orðið. Í niðurlagi 9. kafla
Rannsóknar
á skilningsgáfunni segir hann:
... hæfileikinn til þess að álykta af
reynslu - sem er sameiginlegur mönnum og dýrum og allt líf
vort byggist á - er ekkert annað en ein gerð eðlishvatar
eða vélgengt afl sem er að verki í oss án
þess vér vitum af því. Og verkan þessa
afls stjórnast ekki af neinum slíkum tengslum eða samanburði
hugmynda sem eru hið rétta viðfang vitsmuna vorra. Þótt
þær eðlishvatir sem kenna mönnum að forðast
heitan eldinn, séu ólíkar þeim sem kenna fuglum
að gera sér hreiður og liggja á eggjum sínum,
þá eru þær eðlishvatir engu að síður.
Rétt eins og Montaigne og efahyggjumenn
fornaldar vildi Hume nota efahyggjuna til þess að ala á
umburðalyndi og vinna gegn kreddufestu og kokhraustri vissu. Í
lokakafla Rannsóknar á skilningsgáfunni segir
hann:
Þorri fólks hefur náttúrulega tilhneigingu
til að vera fullvisst í sinni sök og standa fast á
skoðunum sínum. Menn líta hlutina aðeins frá
einni hlið og hafa engar hugmyndir um andstæð rök, svo
þeir gleypa í fljótræði við því
sem er þeim að skapi, en vilja hvorki sjá né heyra
þá sem aðhyllast andstæð viðhorf. Þurfi
þeir að hika og vega málin og meta, þá fipar
það skilningsgáfu þeirra, setur skorður við
ástríðum þeirra og tefur þá við
verk sín. Þeir eru því ekki í rónni
fyrr en þeir losna við allar þessar amasömu vöflur
og reyna því að ganga sem allra lengst í kokhraustri
vissu og halda í skoðanir sínar af sem mestri þrákelkni.
En yrði þeim sem eru svo einstrengingslegir í hugsun,
ljóst hve undarlega vanmáttug skilningsgáfa vor mannanna
er - jafnvel þegar hún nær hvað mestri fullkomnun
og er hvað nákvæmust og gætnust í dómum
sínum - þá yrðu þeir hógværari
og héldu frekar aftur af sér, og það drægi
úr sjálfumgleði þeirra og fordómum í
garð andstæðinga sinna.
1) Á fummálinu heitir bókin An Enquiry
Concerning Human Understanding. Hún kom fyrst út árið
1748. Íslensk þýðing Atla Harðarsonar var gefin
út af Hinu íslenzka bókmenntafélagi árið
1988.