Atli Harðarson
Bókstafstrú og þekking

Árið 1925 var kennari að nafni John Scopes dregin fyrir dóm í Tennesseefylki í Bandaríkjunum og gefið að sök að kenna börnum þróunarkenningu Darwins. Dómsmál þetta er stundum kallað apamálið því samkvæmt kenningu Darwins, sem Scopes sagði börnunum frá, eru menn skyldir simpönsum og öðrum apategundum. Scopes var dæmdur til að greiða sekt en slapp við fjárútlát því félagsskapur sem kallaði sig American Civil Liberties Union borgaði sektina fyrir hann.
    Þeir sem höfðuðu mál gegn Scopes litu á sköpunarsöguna í upphafi fyrstu Mósebókar sem vísindalega frásögn af því hvernig heimurinn varð til. Réttarhöldin vöktu mikla athygli í fjölmiðlum og kristnir bókstafstrúarmenn í suðurríkjum Bandaríkjanna urðu að athlægi víða um heim. Næstu áratugi bar lítið á pólitískum afskiptum þeirra en þeir mynduðu samt hópa sem ólu á andstöðu við frjálslyndi, kvenréttindi og veraldarhyggju. Um 1930 ráku slíkir hópar að a.m.k. 30 Biblíuskóla í Bandaríkjunum og þessum skólum fjölgaði um helming í kreppunni. Þegar sjónvarp breiddist út á 6. áratugnum hófu Billy Graham og fleiri að senda út predikanir. Bókstafstrúarafturhaldið var ekki lengur á jaðrinum og utan við alvarlega umræðu. Það hafði æ meiri áhrif á almenningsálitið í stórum hluta Bandaríkjanna og umturnaði kristinni trú í skrípamynd af sjálfri sér. Í stað náungakærleika kom hatursáróður sem beindist m.a. gegn kvenréttindasinnum, frjálslyndum menntamönnum og samkynhneigðum. Í stað lotningar frammi fyrir leyndardómum tilverunnar kom einstrengingsleg kreddufesta.
    Þeir sem hlógu hvað mest að fávisku Tennesseebúa, þegar þeir dæmdu John Scopes til sektar fyrir að kenna náttúrufræði, álitu sjálfsagt að andóf gegn þróunarkenningunni heyrði senn sögunni til. Þá hefur varla órað fyrir hve útbreidd öfgafull bókstafstrú yrði í löndum gyðinga, kristinna manna og múslima í byrjun 21. aldarinnar.
    Ég held að fyrsta skrefið í átt til skilnings á fylgi manna við bókstafstrúarhreyfingar nútímans sé að gera sér grein fyrir að það er erfitt að samrýma trú og vísindi og bókstafstrú er viðbrögð við hugmyndalegum ógöngum og vandræðum sem enginn veit hvernig er best eða réttast að bregðast við. Við getum áttað okkur á ofurlitlu broti þessa vanda með því að skoða apamálið og þróunarkenninguna. Í upphafi fyrstu Mósebókar segir að guð hafi skapað himin og jörð á sex dögum og hvílt sig á sjöunda degi og það er tekið fram að hann hafi skapað manninn eftir sinni mynd. Vísindi nútímans kenna að ættir manna og apa hafi greinst að fyrir fáeinum milljónum ára og þegar það gerðist hafi jörðin verið til í milljarða ára. Ef sköpunarsaga Biblíunnar er skilin bókstaflega stangast hún á við vitneskju sem líffræðingar og jarðfræðingar telja hafna yfir skynsamlegan vafa. Þeir sem vilja taka mark á Biblíunni og trúa því að guð hafi skapað heiminn og mannfólkið verða því annað hvort að skilja sköpunarsöguna sem einhvers konar líkingamál eða hafna þróunarkenningunni og fleiri grundvallaratriðum í heimsmynd vísindanna.
    Flestir sem gerðu grín að fávísum íbúum Tennesseefylkis árið 1925 töldu sig kristna og hafa ef til vill ímyndað sér að það sé lítill vandi að taka í senn mark á Biblíunni og vísindunum án þess að lenda í mótsögn eða hugmyndalegum ógöngum. Þróunarkenningin útilokar svo sem ekki að æðri máttarvöld stjórni heiminum einhvern vegin bak við tjöldin en hún gerir yfirnáttúrulegar skýringar á tilurð mannfólksins óþarfar. Til samanburðar getum við hugsað okkur barn sem heyrir mannsrödd í útvarpi og ímyndar sér að það sé maður innan í viðtækinu. Seinna lærir barnið um rafsegulbylgjur og fær skýringar á því hvernig mannsrödd getur borist úr hljóðveri langt í burtu. Hvernig eigum við nú að bregðast við ef barnið segir: „Ég held samt að það sé maður í útvarpinu, ekki venjulegur maður heldur draugur sem er ósýnilegur og gerir ekkert en er samt þarna.“ Við getum auðvitað ekki sannað að barnið hafi rangt fyrir sér. Það er ekki hægt að sanna með pottþéttum rökum að engir draugar leynist í útvarpstækjum neitt frekar en hægt er að útiloka algerlega að yfirnáttúruleg öfl hafi verið á kreiki þegar ættir manna og simpansa greindust að fyrir nokkrum milljónum ára. En það er með þessi yfirnáttúrulegu öfl eins og manninn inni í útvarpinu, vísindin gera trú á þau óþörf.
    Þeir sem hafna bókstafstrú og álíta samt að guð hafi skapað veröldina og heimildir um það sé að finna í Biblíunni hljóta að álíta að sköpunarsagan í upphafi fyrstu Mósebókar sé beinlínis ósönn ef hún er túlkuð bókstaflega en tjái samt einhver sannindi. Það er langt frá því auðvelt að skýra hvers konar sannindi þetta geta verið. Ef við trúum því ekki að sköpunarsagan sé sönn hvaða ástæðu höfum við þá til að taka hana alvarlega eða líta á hana sem eitthvað annað og meira en skáldskap? Eins má spyrja um fleiri goðsagnir. Páskafrásögnin er t.d. öðrum þræði saga um einn yfirnáttúrulegan atburð þar sem maður var drepin og lifnaði við á þriðja degi. Hún flytur líka fallegan boðskap á þá leið að guð geti gefið látnum líf og það sé sama hvað ofbeldið er nöturlegt og mennirnir vondir, ástin og það góða eigi sér alltaf sér viðreisnar von. En hvað ef við trúum því ekki að Jesú hafi í raun og veru lifnað við? Hvaða ástæðu höfum við þá til að trúa því að hið góða hafi betur? Skáldsaga um upprisu er ekkert nema falleg og heillandi ósannindi sem gefa mönnum enga ástæðu til að trúa því að ástin og lífið eigi sigur vísan í raun og veru. Vandi þeirra sem hafna bókstafstrú en vilja samt halda í kjarna trúarbragðanna er að boðskapur goðsagnanna verður harla máttlaus ef menn trúa því ekki að þær séu með einhverjum hætti sannar og fyrir þá sem tileinka sér vísindalegan þankagang er afar erfitt að koma því heim og saman að sögur af þessu tagi geti átt sér nokkra stoð í veruleikanum.
    Þeir sem vilja sætta trú og vísindi þurfa að svara mörgum erfiðum spurningum ef þeir ætla að standa fyrir máli sínu. Það er einfaldara að hafna trúarbrögðum og líta á sögur Biblíunnar sem hvern annan skáldskap. Að vissu leyti er líka einfaldara að halda fram bókstafstrú, hafna vísindunum og segja að sköpunarsaga Biblíunnar tjái sannindi um upphaf mannlífsins á þann einfaldasta hátt sem hægt er, nefnilega með því að skýra frá hvað gerðist í raun og veru. Þessi leið bókstafstrúarmanna er samt blindgata, a.m.k. fyrir fólk sem byggir afkomu sína á nútímatækni, þar á meðal matvælaframleiðslu, lyfjum og læknisfræði sem er óhugsandi án líffræði og fleiri vísinda sem stangast meira og minna á við heimsmynd trúarbragðanna.
    Þeir sem vilja halda í hefðbundin trúarbrögð eiga aðeins um erfiða kosti að velja. Þeir geta annað hvort reynt að feta sig eftir erfiðum rökfræðilegum krókaleiðum til að koma því heim og saman að það sé bæði vit í trúnni og vísindunum eða gengið blindgötu bókstafstrúarmanna. Fyrir Evrópska menntamenn sem búa að þriggja alda þróun veraldarhyggju og veraldlegs siðferðis virðist ef til vill auðvelt að hafna bæði bókstafstrú á þeim forsendum að hún sé ósönn og frjálslyndri guðfræði á þeim forsendum að hún sé óskiljanleg. En í flestum löndum er samfélag trúlausra veraldarhyggjumanna ekki raunhæfur möguleiki í bráð og raunar óvíst hvort þorri fólks muni nokkurn tíma kunna fótum sínum forráð án þess að eiga sér einhverja trú.