Atli Harðarson
NorðurlöndÁ 17. öld bjó alþýða á Norðurlöndum við kúgun, fátækt, refsihörku og blóðtöku vegna hernaðar umfram það sem flestar þjóðir í vestanverðri Evrópu máttu þola. Ástandið skánaði nokkuð á 18. öld og á þeirri 19. urðu alger umskipti því þá komust Danir, Norðmenn og Svíar fram úr löndunum fyrir sunnan hvað varðar jafnrétti, mannúðlega stjórnarhætti og friðsamlega sambúð. Höft á atvinnufrelsi voru að mestu afnumin um miðja 19. öld og tekin upp hagstjórn í anda frjálshyggju. Æ síðan hefur efnahagur fólks verið með skárra móti víðast hvar á Norðurlöndum.
Við upphaf 19. aldar mátti ætla að önnur lönd ættu bjartari framtíð en kaldur útkjálki á mörkum siðmenningarinnar. Hvað varð til þess að Norðurlönd nutu velgengni umfram nágrannaríkin, Þýskaland og Rússland, eða gömul menningarsamfélög á Ítalíu, Spáni og í Portúgal? Þar átti lýðræði erfitt uppdráttar fram eftir 20. öld og frjálslyndi og mannúð fóru halloka fyrir kommúnistum og fasistum. Á Norðurlöndum höfðu lýðræðissinnar hins vegar tögl og hagldir alla öldina ef frá eru talin árin sem Danmörk og Noregur voru hernumin af Þjóðverjum og átökin í Finnlandi á fyrstu tveim áratugum hennar.
Þegar við leitum skýringa á velgengni Norðurlanda hljótum við einkum að horfa til tveggja atburða á 19. öld. Hinn fyrri var þegar Noregi var sett stjórnarskrá á Eiðsvelli árið 1814. Hinn síðari árið 1849 þegar Júnístjórnarskráin tók gildi í Danmörku.
Saga Norðurlanda er hluti af sögu heimsins og vert að rifja upp að undir lok 18. aldar hrikti í valdakerfum Evrópu þegar Bandaríkin lýstu yfir sjálfstæði og settu sér stjórnarskrá í anda upplýsingar, lýðveldis og einstaklingshyggju. Skömmu síðar var gerð bylting í Frakklandi þar sem veldi kóngs og aðals var brotið á bak aftur í nafni frelsis, jafnréttis og bræðralags. Upphafsmenn frönsku byltingarinnar litu á Bandaríkin sem fyrirmynd. Framvinda hennar varð samt æði ólík því sem gerðist vestan hafs. Með nokkurri einföldun má segja að Bandaríkjamenn hafi látið duga að bylta æðstu stjórn ríkisins án þess að umturna samfélaginu að öðru leyti. Þarna fetuðu þeir í fótspor Englendinga sem hundrað árum fyrr höfðu stigið skref í átt til þingræðis og borgaralegra stjórnarhátta án blóðsúthellinga. Í Frakklandi gekk byltingin miklu lengra og endaði með því að stór hluti yfirstéttarinnar var tekinn af lífi og ekki aðeins reynt gerbreyta æðstu stigum stjórnsýslu heldur einnig samskiptum manna á vinnumarkaði og í einkalífi. Eftir flókna valdabaráttu milli ólíkra flokka byltingarmanna varð Napoléon Bonaparte einráður og hóf að breiða byltinguna út til annarra landa. Herir hans náðu stórum hluta Evrópu á sitt vald, en biðu þó að lokum ósigur. Á Vínarfundinum 1814 reyndu íhaldsöflin í Evrópu að koma álfunni aftur í fyrra horf. Meðan Bretar og Bandaríkjamenn sömdu sig smátt og smátt að borgaralegum stjórnarháttum sveiflaðist meginland Evrópu öfganna á milli.
Í þessu umróti tapaði danska krúnan Noregi og um stund var ekki ljóst hver réði yfir landinu. Þetta millibilsástand nýttu Norskir forystumenn með ríkisstjórann Kristján Friðrik (sem síðar varð Kristján VIII. Danakonungur) í broddi fylkingar til að koma saman á Eiðsvelli og setja landinu stjórnarskrá. Þeir sóttu innblástur til Bandaríkjanna og í hugsjónir frönsku byltingarinnar. Skömmu síðar varð Noregur hluti af veldi Svíakonungs. Norðmenn héldu þó sjálfstjórn í eigin málum og Eiðsvallastjórnarskráin frá 1814 gilti lítt breytt. Með henni varð stjórnarfar í Noregi það frjálsmannlegasta í Evrópu, ef ekki í öllum heiminum.
Norska byltingin var að því leyti ólík þeirri frönsku og lík þeirri bandarísku að hún leiddi hvorki til blóðugrar stéttabaráttu né skjótrar uppstokkunar á samfélagsháttum. Sömu sögu er að segja frá Danmörku. Þar var einveldið líka lagt af með friðsamlegum hætti. Lítt var hróflað við eignarétti, embættismannastéttin var þokkalega sátt við nýja skipan og jafnrétti, frelsi og lýðræði þróuðust stig af stigi án þess að stofnunum sem tryggðu stöðugleika, réttaröryggi og viðgang mennta og menningar væri kollvarpað.
Á þessum tíma, við upphaf 19. aldar, efldust tvenns konar stjórnmálahugsjónir: frjálshyggja og þjóðernisstefna. Frjálshyggjan mótaðist í senn af áherslu upplýsingamanna á mannúð, framfarir og jafnrétti, hugmyndum frá Bandaríkjunum um takmarkað ríkisvald og stjórnarskrárfestu, og kenningum Adams Smith um að efnalegri velferð væri best borgið með atvinnufrelsi, einkaeign og litlum ríkisafskiptum. Þjóðernisstefnan á sér m.a. rætur í þýskri rómantík og í þýskumælandi löndum sem herir Napoléons lögðu undir sig andæfðu margir hugsjónum frönsku byltingarinnar í nafni þjóðernisstefnu. Alla tíð síðan hafa þjóðernissinnar á meginlandi Evrópu haft tilhneigingu til að vera heldur andsnúnir frelsi, jafnrétti og bræðralagi allra manna. Um Norðurlönd gegnir öðru máli. Norsk þjóðerniskennd var og er nátengd frelsishugsjónunum sem ráðamenn sammæltust um á Eiðsvelli 1814. Danir kollvörpuðu einveldinu 1849 og settu Júnístjórnarskrána með hliðsjón af þeirri norsku. Helstu höfundar hennar kölluðu sig „nationalliberaler“ því þeir voru (eins og Jón Sigurðsson og fleiri hugsjónamenn á Norðurlöndum) í senn frjálshyggjumenn og þjóðernissinnar. Hjá þeim var engin andstæða milli frjálslyndis og þjóðernisstefnu. Frekar var um það að ræða að þessar stefnur bættu hvor aðra upp þar sem sú fyrrnefnda lagði áherslu á að lögbinda réttindi og frelsi og sú seinni á samábyrgð manna og skyldur þeirra við samlanda sína? enda er það gömul saga og ný að frelsið ber bestan ávöxt þar sem siðferðilegar skyldur eru teknar alvarlega.
Í meira en tvær aldir hefur þjóðernisstefna haft áhrif á evrópsk stjórnmál. Þar sem hún hefur lagst á sveif með foringjadýrkun, stríðsæsingi, kynþáttahyggju eða byltingarórum hafa afleiðingarnar orðið skelfilegar. Ekki er því furða þó stefnan hafi víða heldur illt orð á sér. Hluti af skýringunni á farsæld Norðurlanda er að þar var þjóðernisstefnan þegar á fyrri hluta 19. aldar nátengd einstaklingshyggju og hugsjónum um frelsi, jafnrétti og bræðralag allra manna. Í þessum löndum gátu fasistar, kommúnistar og aðrir pólitískir ógæfumenn því síður tælt fólk á sitt band með því að höfða til þjóðerniskenndar. Annar hluti af skýringunni er að á Norðurlöndum gengu byltingarnar á fyrri hluta 19. aldar ekki út í öfgar og firrur eins og víða annars staðar í Evrópu, heldur náðu stjórnarhættir í anda frjálshyggju að þróast með friðsamlegum hætti líkt og í Bretlandi og Bandaríkjunum. Segja má að Norðurlönd hafi tekið upp margt það besta úr stjórnmálahefð Engilsaxa en sloppið við það sem helst hefur orðið þeim að fótakefli, en það hefur að minni hyggju einkum verið heimsvaldastefnan á Englandi og kynþáttahatrið sem enn spillir þjóðlífi í Bandaríkjunum.
Einn af merkustu stjórnmálamönnum Norðurlanda fyrr og síðar, Orla Lehmann, sem ásamt D. G. Monrad er jafnan talinn helsti höfundur Júnístjórnarskrárinnar, spáði því að lýðræði og frjálsmannlegir stjórnarhættir („demokrati og fri forfatning“) myndu gera Norðurlöndin mikil og gefa þeim þýðingu fyrir allan heiminn. Spá hans hefur þegar ræst að nokkru og við skulum vona að hún haldi áfram að rætast.