Atli Harðarson
Réttlæti og ríkisvald

Í heimspekilegum rökræðum um lög og rétt takast á tvenns konar sjónarmið. Annars vegar eru kenningar sem kenndar eru við vildarrétt (og kallast „pósitífismi“ á útlendum málum). Hins vegar eru hugmyndir um náttúrurétt.
    Réttarspekingar sem aðhyllast vildarrétt segja að lögin séu fyrirmæli sem  hafa verið ákveðin af þar til bærum valdastofnunum. Andstæðingar þeirra, sem halda fram náttúrurétti, neita því að valdhafar geti ákveðið að vild hvað sé lög og hvað ekki. Að þeirra mati eru lög nátengd réttlæti og siðferði sem yfirvöld geta litlu eða engu um breytt. Deila heimspekinga um hvor þessara kenninga sé réttari er lífseig vegna þess að báðir hafa töluvert til síns máls. Lög eru af ólíku tagi. Sum falla að viðhorfum í anda náttúruréttar. Önnur eru af sauðahúsi vildarréttarins.
    Á miðöldum, áður en miðstýrð þjóðríki urðu til í Evrópu, litu lærðir menn á kenninguna um náttúrurétt sem sjálfsögð sannindi. Lög eins og þau sem skráð voru í Grágás og aðrar miðaldaskruddur voru venjur og hefðir sem höfðu mótast á löngum tíma og dómarar og þing höfðu lagað að þörfum og siðum samfélagsins. Þegar ekki var hægt að styðjast við lögbók eða augljós fordæmi reyndu dómstólar að miðla málum og finna sanngjarna lausn. Ef hún reyndist vel og var í samræmi við almennt siðferði þá varð hún hluti af réttarhefðinni. Annars varð hún víti til varnaðar. Þannig mótuðust lögin smám saman án þess þau væru beinlínis búin til. Þau voru hluti af menningararfinum eins og tungumálið og trúarbrögðin. Trúlega voru þau lítt eða ekki aðgreind frá almennri réttlætiskennd og líklega þótti flestum næsta augljóst að ranglátar reglur gætu ekki haft fullkomið lagagildi.
    Á 16. og 17. öld efldist miðstýring í Vestur-Evrópu. Kóngar sögðu sig úr lögum við páfann og tóku sér óskorað vald yfir heilum löndum. Þá urðu til fullvalda ríki og ríkisvald í nútímaskilningi. Samt héldu hefðbundin lög áfram að gilda í samskiptum venjulegs fólks. En til viðbótar við þau komu fleiri og fleiri reglur og tilskipanir frá krúnunni. Að nokkru fetuðu veraldleg yfirvöld hér í fótspor kirkjuvaldsins sem hafði sett reglur um helgidaga, kirkjustarf, tíund og fleira sem ekki varðar beinlínis réttlæti í samskiptum einstaklinga. Með útþenslu ríkisvaldsins hefur fjölgað mjög lagabálkum sem varða stjórnsýslu og rekstur ríkisfyrirtækja og opinberra stofnana fremur en samskipti Péturs og Páls. Núna er langmestur hluti allra laga stjórnvaldsákvarðanir um opinberan rekstur sem hafa óljós tengsl við réttlætið. Undanfarin 350 ár eða þar um bil hafa kenningar í anda vildarréttar líka sótt á. Um miðja tuttugustu öld dustuðu menn þó rykið af náttúruréttinum þegar leiðtogar þjóðernisjafnaðarmanna voru dæmdir í Nürnberg. Þeir voru ekki sakfelldir fyrir að óhlýðnast ráðamönnum heldur fyrir athæfi sem góður dómari hlýtur að úrskurða saknæmt hvað sem líður valdsorðaskaki og skipunum stjórnvalda.
    Í ljósi þessa ágrips af réttarsögu getum við gert greinarmun á tvenns konar lögum. Annars vegar eru lög sem greiða götu fólks og tryggja réttlæti í samskiptum þess. Það kostar að jafnaði ekkert að hlýða þeim en séu þau brotin fylgir því kostnaður eða tjón. Hins vegar eru lög um rekstur opinberra stofnana eins og skóla, velferðarkerfis eða vegagerðar. Slíkum lögum er yfirleitt ekki unnt að fara eftir án þess einhver kostnaðar hljótist af.
    Það voru lög af fyrrnefndu gerðinni sem John Locke hafði í huga þegar hann sagði: „… tilgangur laganna er ekki að afnema eða takmarka, heldur að vernda og auka frelsið;“ (Ritgerð um ríkisvald §57) Lög af þessu tagi setja mönnum ekki aðrar skorður en þær að banna ofbeldi, rán og illvirki. Þau styðja einstaklinga í að ná rétti sínum og auka á ýmsan hátt svigrúm þeirra til að fara sínu fram. Samningsréttur gerir mönnum t.d. mögulegt að hafa samstarf við ókunnuga án þess að afla sér fyrst áreiðanlegrar vitneskju um hvort þeim sé treystandi til að standa við orð sín. Eignarréttur gerir þeim mögulegt að framleiða vöru, reka fyrirtæki og skipta með sér verkum með hagkvæmum hætti. Lög af þessu tagi eru að stofni til miklu eldri en löggjafarvaldið og sé einkum höfð hliðsjón af þeim er eðlilegt að taka undir kenningar í anda náttúruréttar. Sá sem fremur rán eða ofbeldisverk eða svíkur loforð breytir rangt hvað sem líður yfirlýsingum stjórnvalda.
    Kenning vildarréttarins er miklu trúlegri þegar höfð er hliðsjón af lögum sem fjalla um rekstur ríkisstofnana. Í lögum um framhaldsskóla segir t.d. að kennsludagar skuli ekki vera færri en 145 á ári. Þessi regla kemur réttlæti ekkert við. Hún er hliðstæð reglum sem stórfyrirtæki setja um starfsemi einstakra deilda. Reglur af þessu tagi geta verið vel eða illa rökstuddar, skynsamlegar eða óskynsamlegar. Þótt þær séu ekki eins mikilvægar og réttlæti í samskiptum fólks eru þær nauðsynlegar, a.m.k. í samfélagi þar sem ríkið sér um jafnstóra málaflokka og menntun og almannatryggingar. En þær eru af allt öðru tagi en lögin sem Locke sagði að væru til að vernda og auka frelsi fólks.
    Í stjórnmálum nútímans virðist þessi greinarmunur á réttlæti og reglum um opinberan rekstur fara fyrir ofan garð og neðan. Mestallur tími Alþingis fer í að rökræða og ákvarða reglur um ríkisrekstur og starfsemi hins opinbera. Um þessi mál verður þingið að hafa nána samvinnu við stjórnarráðið og oftast samþykkir meirihluti þingmanna frumvörp sem ráðherrar leggja fram og samin eru af embættismönnum eða sérfræðingum. Þetta getur svo sem verið gott og blessað ef ráðherrarnir leggja aðeins fram skynsamlegar tillögur um rekstur ríkisstofnana. En því miður færist sífellt í vöxt að framkvæmdavaldið panti reglur og lög sem varða líka hegðun og samskipti almennra borgara. Þetta rennur gegnum þingið því menn gera ekki neinn greinarmun á þeim tvenns konar lögum sem hér hafa verið til umfjöllunar. Einhvern veginn er eins og það hafi gleymst að í lýðræðisríki eiga engir aðrir en kjörnir fulltrúar almennings neitt með að leiðrétta og lagfæra reglur um hvað fólk má og hvað ekki og ákvarðanir þeirra um slík efni eiga að taka mið af réttlæti og almannahag fremur en þörfum og sjónarmiðum embættismanna, sérfræðinga og stjórnvalda. Afleiðing þessa er að með hverju árinu sem líður fjölgar alls konar lagafyrirmælum sem eru fólki bara til trafala. Mér skilst að í Evrópusambandinu hafi þessi öfugþróun gengið enn lengra en hér á landi og þar séu framleiddir heilir hillumetrar af fyrirmælum sem almenningi er ætlað að fara eftir en hafa samt ekkert með réttlæti að gera.
    Ef menn hugsa sem svo að öll lög séu af sama tagi og reglur um starfsemi ríkisstofnana þá fara þeir að líta á samfélagið sem einhvers konar fyrirtæki þar sem forstjórarnir setja allri starfseminni markmið og reglur um hvernig þeim skuli náð. En samfélag frjálsra manna er ekki fyrirtæki þar sem allir eiga að þjóna markmiðum yfirstjórnarinnar. Það er þvert á móti vettvangur þar sem hver og einn setur sín eigin markmið og velur sjálfur leiðir að þeim. Lög sem stuðla að réttlæti í samskiptum almennra borgara eru forsenda þess að slíkt samfélag frjálsra manna fái þrifist. Þess háttar lög geta engir valdhafar sett algerlega að vild því þeir ráða ekki hvað er réttlátt og hvað ekki.
    Ef lögin sem almenningur á að hlýða eru ákveðin í anda vildarréttar eins og þegar forstjórar taka ákvarðanir um rekstur fyrirtækja þá er hætt við að þau þjóni ekki réttlætinu. Þá er líka hætt við að þau auki ekki svigrúm fólks og möguleika til að fara sínar eigin leiðir heldur beini öllum á einhverja braut, sem stjórnvöld eða embættismenn hafa kosið. Þegar svo er komið þá er valdið hætt að þjóna almenningi og heimtar þess í stað að almenningur þjóni sér.