Atli Haršarson

 

Sišfręši ķ skólum

Hugleišing ķ framhaldi af lestri bókarinnar

Hvers er sišfręšin megnug

 

Inngangur

Ķ bókinni Hvers er sišfręšin megnug (Hįskólaśtgįfan 1999) er aš finna ritgeršir eftir ellefu ķslenska heimspekinga og vištal viš žann tólfta. Flestar ritgerširnar fjalla um hlutverk sišfręš­innar og efni sumra žeirra tengist meš einum eša öšrum hętti spurningum um sišferši­legt uppeldi og sišfręšikennslu ķ skólum.

     Ķ žvķ sem hér fer į eftir ętla ég aš segja nokkur orš um hvernig ég held aš sišmennt eigi aš fléttast saman viš kennslu į grunn- og framhaldsskólastigi. Ķ framhaldi af žessu ręši ég svo tvęr spurningar sem tengjast efni bókarinnar.

     Fyrri spurningin sem ég fjalla um er: Į hvern hįtt styšur heimspekileg sišfręši viš sišferšilegt uppeldi?

     Nokkrir höfundanna eins og Hreinn Pįlsson, Kristjįn Kristjįnsson, Magnśs Baldursson og Sigrķšur Žorgeirsdóttir įlķta aš heimspekileg sišfręši eigi erindi viš börn og unglinga og hlutverk hennar sé ekki bara aš svala forvitni žeirra heldur lķka aš „örva sjįlfstęša hugsun“ (Hreinn bls. 26), „efla sišmennt“ (Kristjįn bls. 37) „efla sišferšilega dómgreind“ (Magnśs bls. 65) „auka nęmi nemenda fyrir sišferšilegum vandamįlum og efla sišferšilegt sjįlfręši og įbyrgšartilfinningu“ (Sigrķšur bls. 80). Ašrir höfundar višra efasemdir um aš sišfręšin geti gegnt lykilhlutverki ķ sišferšilegu uppeldi. Žorsteinn Gylfason tekur dżpst ķ įrinni og segir „heimspekileg sišfręši getur enga leišsögn veitt ķ sišferšilegum efnum. Hśn er ekki uppbyggileg.“ (bls. 137) Vilhjįlm­ur Įrnason višrar svipašar efasemdir žar sem hann segir aš „ķ leit einstak­linganna aš merkingarbęru lķfi [séu] trś og listir vęnlegri til įrangurs en sišfręšileg rökręša.“ (bls. 145) og spyr „Skyldi nokkur sišfręši eiga lyf viš žeirri vanlķšan, skömm og reiši sem er undirrót flestra illra verka?“ (bls. 168)

     Seinni spurningin sem ég tek til umfjöllunar er: Į sišfręšikennsla ķ skólum aš innihalda einhvern sišferšilegan bošskap, leggja mönnum einhverjar lķfsreglur eša temja žeim eitthvert gildismat?

     Sigrķšur Žorgeirsdóttir setur fram kröfu um aš sišfręšikennsla ķ skólum sé hlutlaus,  mark­miš hennar sé ekki aš „innręta nemendum tiltekin, fyrirfram gefin lķfsgildi“ (bls. 80). Hśn segir: „Sišfręšikennsla ķ skólum er bundin hlutleysiskröfu hins lżšręšislega samfélags, sem einkennist af fjölhyggju lķfsskošana og lķfsafstöšu“. (bls. 85) Vilhjįlmur Įrnason tekur ķ svipašan streng meš greinarmun sķnum į leikreglum og lķfsgildum og įherslu į aš sišfręšin snśist fyrst og fremst um leikreglur sem tryggja aš menn geti lifaš saman ķ friši žrįtt fyrir ósamkomulag um lķfsgildi.

 

Skólastarf og sišferšilegt uppeldi

Ašalhlutverk grunn- og framhaldsskóla er aš veita skipulega fręšslu en žessu hlutverki geta žeir tęplega sinnt nema žeir innręti nemendum jafnframt sišferšilega kosti eins og stundvķsi, išjusemi og heišarleika. Ef nemandi mętir of seint, trassar heima­nįmiš eša stelur verkefnum annarra nemenda ķ staš žess aš vinna sjįlfur žaš sem fyrir hann er lagt hlżtur skóli aš beita einhvers konar žrżstingi til aš temja honum betri siši. Skólar komast heldur ekki hjį žvķ aš vinna skipulega gegn skemmdar­verk­um, einelti og andfélagslegri hegšun af żmsu tagi og yfirleitt er hluti af žessu starfi ķ žvķ fólginn aš ręša viš nemendur um sišferšileg efni og fį žį til aš tileinka sér sanngirni og viršingu fyrir skólafélögum og starfsfólki. Af žessu leišir aš jafnvel žótt skólar settu sér engin önnur markmiš en žau aš kenna nemendum nįmsgreinar į borš viš lestur, skrift, reikning, landafręši og leikfimi žį žyrftu žeir samt aš lįta sig varša um sišferši žeirra og reyna aš bęta žaš.

     Sé bętt viš nįmsgreinum eins og trśarbragša­fręšum, lķfsleikni og heilsufręši fer tępast hjį žvķ aš hluti nįmsefnisins hafi eitthvert sišferšilegt innihald. Žaš mį aš vķsu deila um hvort nįmsefniš žurfi beinlķnis aš innihalda sišferšilegan bošskap. Heilsu­fręši­kennari getur fjallaš um įhrif eiturlyfja į heilsu fólks įn žess aš segja orš um aš rangt sé aš neyta žeirra, hann getur lķka sagt frį žvķ hvernig kynsjśkdómar breišast śt įn žess aš leggja nemendum neinar lķfsreglur. Hér hlżtur žó aš verša skammt milli žess aš fręša nemendur og aš innręta žeim tiltekiš gildismat.

     Nśgildandi lög um grunn- og framhaldsskóla kveša į um aš žeir skuli ekki bara veita „hlutlausa“ fręšslu. Žeir hafi lķka markmiš sem tengjast sišferši nemenda meš beinni hętti. Ķ lögum um grunnskóla (nr. 66 frį 1995) segir:

 

2. gr. Hlutverk grunnskólans, ķ samvinnu viš heimilin, er aš bśa nemendur undir lķf og starf ķ lżšręšisžjóšfélagi sem er ķ sķfelldri žróun. Starfshęttir skólans skulu žvķ mótast af umburšarlyndi, kristilegu sišgęši og lżšręšislegu samstarfi. Skólinn skal temja nemendum vķšsżni og efla skilning žeirra į kjörum fólks og umhverfi, į ķslensku žjóšfélagi, sögu žess og sérkennum og į skyldum einstaklingsins viš samfélagiš.

 

Og ķ lögum um framhaldsskóla (nr. 80 frį 1996) stendur:

 

2. gr. Hlutverk framhaldsskóla er aš stušla aš alhliša žroska allra nemenda svo aš žeir verši sem best bśnir undir aš taka virkan žįtt ķ lżšręšisžjóšfélagi. Framhaldsskólinn bżr nemendur undir störf ķ atvinnulķfinu og frekara nįm.

      Framhaldsskólinn skal leitast viš aš efla įbyrgšarkennd, vķšsżni, frumkvęši, sjįlfstraust og umburš­ar­lyndi nemenda, žjįlfa žį ķ ögušum og sjįlfstęšum vinnubrögšum og gagnrżninni hugsun, kenna žeim aš njóta menningarlegra veršmęta og hvetja til stöšugrar žekkingarleitar.

 

Hér er beinlķnis kvešiš į um aš skólarnir skuli temja nemendum sišferšilega kosti eins og įbyrgšarkennd, vķšsżni og umburšarlyndi. Žessir kostir eru aš vķsu nįtengd­ar hęfni til aš tileinka sér nįmsefni ķ ótal greinum. Menn skilja ekki kenningar og fręšilegar bolla­leggingar nema žeir séu til ķ aš opna hug sinn fyrir žeim og leggja žęr į sömu vogar­skįlar og skošanir sem žeim eru löngu tamar įn žess aš halla réttu mįli.  Umburš­ar­lyndi og vķšsżni eru žvķ aš einhverju leyti forsendur žess aš nemendur geti skiliš kenningar sem veita ašra sżn į veruleikann en žeim er töm. Af lögum (og nįmskrįm menntamįlarįšuneytisins) mį ennfremur skilja aš skólunum sé ętlaš vķštękara hlutverk viš sišferšilegt uppeldi en aš innręta nemendum žaš lįgmark sem žarf til aš innihald nįmsgreinanna komist til skila. Skólunum er t.d. ętlaš aš stušla aš alhliša žroska og bśa nemendur undir lķf og starf ķ lżšręšisžjóšfélagi.

     Ég tel mig nś hafa fęrt gild rök fyrir žvķ aš allir skólar hljóti aš reyna aš móta sišferši nemenda sinna aš einhverju marki og aš ķslenskum grunn- og framhalds­skólum sé ętlaš allvķštękt hlutverk į žessu sviši. Žį er komiš aš žvķ aš spyrja hvernig best sé aš skólarnir geri žetta.

     Hingaš til hafa skólar rękt uppeldishlutverk sitt meš žvķ, fyrst og fremst, aš kenna nįmsgreinar eins og tungumįl, stęršfręši og nįttśrufręši. Žegar vel tekst til er žjįlfun ķ vķšsżni, umburšarlyndi, samviskusemi og heišarleika og fleiru ķ žeim dśr innifalin ķ kennslu flestra nįmsgreina. Meš žįtttöku ķ félagslķfi, sem yfirleitt er stjórnaš ķ samvinnu nemendafélaga og skólastjórnenda, lęra nemendur lżšręš­is­legar leikreglur og fleira žvķ um lķkt. Ekkert af žessu žarf žó aš fela ķ sér umręšur um sišferšileg efni. Skólastarfiš innrętir nemendum hįtterni og višhorf aš mestu įn žess aš žau gildi sem liggja til grundvallar séu rökrędd eša gagnrżnd. Svipaša sögu mį segja um sišferši­legt uppeldi į flestum heimilum.

     Alveg eins og börn lęra aš tala įšur en žau lęra mįlfręši hljóta žau aš lęra hegšun og siši įšur en žau lęra sišfręši. En eigi skólarnir ķ raun og veru aš temja nemendum gagnrżna hugsun um sišferšileg efni geta žeir ekki lįtiš sér duga aš siša žį. Žaš ętti lķka aš kenna žeim aš ręša um sišferšileg įlitamįl, rökstyšja gildismat og sišadóma, gagnrżna skošanir, venjur og siši. Stundum er svona gagnrżninni umręšu fléttaš saman viš kennslu ķ samfélagsgreinum eša trśarbragšafręšum. Ég sé ekkert žvķ til fyrirstöšu aš žaš geti skilaš góšum įrangri. Ég sé heldur ekkert žvķ til fyrirstöšu aš nįmsefni og kennsluašferšir af žvķ tagi sem Hreinn Pįlsson fjallar um og kenndar eru viš „barnaheimspeki“ geti gegnt žessu hlutverki. Hér, eins og vķšar, eru til fleiri en ein og fleiri en tvęr leišir aš sama marki. Aš samfélagsgreinum, trśarbragša­fręšum og barnaheimspeki ólöstušum held ég samt aš kennsla ķ bókmenntum sé skil­virk­asta og greišasta leišin til aš glęša meš nem­endum gagnrżna hugsun um sišferši­leg įlitamįl og žjįlfa žį ķ aš rökręša um sišferši­leg efni og gera sér grein fyrir gildis­mati sķnu og višmęlenda sinna.

     Viš gerum okkur yfirleitt grein fyrir sišferšilegum ašstęšum meš žvķ aš segja sögur. Žannig verša einstök verk hluti af heild sem gefur žeim gildi. Kjaftshögg getur veriš hetjudįš eša ofbeldisverk - hvort žaš er fer eftir samhengi og žetta samhengi er yfirleitt saga. Séu menn ósammįla um hvernig meta beri verk snżst įgreiningurinn oftast um hvernig segja skuli söguna af žvķ. Hęfileiki okkar til aš fella gildisdóma er nįtengdur hęfileikanum til aš segja sögur og tengja atburši saman meš frįsögn. Ég held aš žetta sé hluti af skżringunni į menntagildi žess aš lesa bókmenntir.

     Žegar viš lesum og ręšum um góšar sögur žį lęrum viš nżjar leišir til aš segja frį fólki, setja orš žess og geršir ķ samhengi, gagnrżna verk žess og višhorf. Frį sögu­mönnum Gamla Testamentisins og Hómer til nśtķmans hafa žeir sem segja sögur veriš aš skoša mannlķfiš, sżna mannlegar ašstęšur, fį įheyrendur og lesendur til aš setja sig ķ annarra spor og skilja tilfinningar og hegšun fólks.

     Eigi sišmennt ķ skólum aš verša annaš og meira en tamning og gagnrżnislaus félagsmótun žį ętti aš auka hlut bókmenntakennslu frį žvķ sem gert er rįš fyrir ķ nśgildandi nįmskrįm. Žar fį ķslenskar bókmenntir aš vķsu sinn staš ķ tengslum viš móšur­mįlsnįm. En įherslan viršist fremur vera į bókmenntasögu en į samręšur um mannlķfiš sem lżst er ķ bókunum. Ķ nįmskrįnum er hvergi rśm fyrir sameiginlegan bókmenntaarf Evrópužjóšanna hvaš žį aš gert sé rįš fyrir lestri į textum frį öšrum heimshlutum. Almennt mį segja aš hlutur hśmanķskra greina (lista, bókmennta, heimspeki) sé harla lķtill ķ nįmskrįm fyrir ķslenska grunn- og framhalds­skóla. Žetta er aš minni hyggju mikill skaši.

 

Į hvern hįtt styšur heimspekileg sišfręši viš sišferšilegt uppeldi?

Ég hef nś fjallaš um sišmennt og sišferšilegt uppeldi ķ skólum įn žess aš segja auka­tekiš orš um heimspekilega sišfręši. Ętti hśn ekki aš gegna lykilhlutverki?

     Heimspeki er ólķk öšrum fręšigreinum aš žvķ leyti aš hśn fjallar ekki svo mjög um heiminn (eins og oršiš „heimspeki“ gefur ranglega til kynna) heldur miklu fremur um hugtökin, kenningarnar og mįliš sem notaš er til aš fjalla um veruleikann. Heim­spekingar tślka og skżra, greina hugtök og kenningar, finna mótsagnir ķ hugmyndum fólks, reyna aš komast aš kjarna mįlsins žegar djśpstęšur įgreiningur rķs og bera boš milli ólķkra umręšuheima. Ég ętla ekki aš halda žvķ fram aš žetta sé žaš eina sem žeir gera. Stundum halda žeir fram kenningum og stundum taka žeir aš sér hlutverk löggjafa og dómara.

     Į fyrri hluta 20. aldar bar mikiš į vķsindaheimspeki, ž.e. heimspekilegum kenningum um vķsindalega ašferš. Į žessum tķma mótušust nż hugtök og nż višmiš ķ ešlisfręši (afstęšiskenning og skammtafręši) og tekist var į um rannsóknarašferšir og grundvallarsżn į višfangsefni félagsvķsinda og sįlarfręši. Af žessu spratt djśp­stęšur įgreiningur mešal vķsindamanna sem ekki var hęgt aš leysa innan einstakra fręši­greina. Heimspekingar reyndu aš sjį įgreininginn ķ vķšara samhengi, komast aš kjarna mįlsins. Nišurstöšur žeirra byggšust oftast į greiningu hugtaka (eins og nįttśrulögmįl, sannleikur, lķkindi) en žeim var samt ętlaš annaš og meira hlutverk en aš varpa ljósi į störf vķsindamanna. Žęr įttu aš skera śr um hvaš vęru réttnefnd vķsindi og hvaš ekki. Heimspekingarnir voru hér ķ hlutverki löggjafa og dómara. Žaš er ekki śtilokaš aš heimspekileg greining į hugtökum eins og nįttśrulögmįl, sannleikur og lķkindi leiši ķ ljós aš lögmįl af einhverju tagi séu aldrei svo mikiš sem lķkleg og hvaš žį sönn. Heim­spekingar eiga stundum erindi ķ dómarasęti žótt meginhlutverk žeirra sé aš tślka, gagnrżna, greina og skżra.

     Ķ framhaldsskólum eru nemendum kennd żmis vķsindi. Eigi aš leggja rękt viš gagn­rżna afstöšu til vķsindanna er ešlilegt aš žeirri kennslu fylgi einhver umręša um vķsinda­legar ašferšir. Sé tekiš aš rökręša žessar ašferšir eru lķkur į aš umręšan endi ķ einhvers konar vķsindaheimspeki og žį skiptir mįli aš kennarinn hafi eitthvert vit į efninu. Mér finnst ešlilegt aš įlykta af žessu aš ęskilegt sé aš a.m.k. hluti af kennurum sem kenna raunvķsindi og félagsvķsindi į framhalds­skólastigi kunni eitthvaš fyrir sér ķ vķsindaheimspeki. En žaš vęri samt allt of langt gengiš aš ętla vķsinda­heimspeki eitthvert forystuhlutverk ķ kennslu raunvķsinda og samfélagsgreina.

     Sišfręšin tengist sišferšinu meš svipušum hętti og vķsindaheimspekin tengist vķsindunum. Sišfręšingar greina hugtök eins og réttlęti, frelsi, farsęld. Žeir rannsaka og rökręša kenningar um hvernig lķfinu verši best lifaš og leiša ķ ljós mótsagnir ķ hugmyndum manna um sišferšileg efni. Stundum setjast žeir lķka ķ sęti löggjafa eša dómara.

     Rökręšur um sišferšileg efni, eins og žęr sem sprottiš geta af lestri skįldverka, gera yfirleitt rįš fyrir sameiginlegum skilningi į hugtökum sem notuš eru. En žegar djśpstęšur įgreiningur rķs eša umręšan lendir ķ ógöngum žį žarf aš huga nįkvęm­lega aš hugtakanotkun, beita heimspekilegri rannsókn til aš leiša ķ ljós mótsagnir eša eyša įgreiningi meš žvķ aš sżna fram į aš hann byggist į misskilningi.

     Eigi einhverjar nįmsgreinar (bókmenntir, lķfsleikni eša samfélagsgreinar) aš vera vett­vangur fyrir gagnrżna umręšu um sišferšileg efni žį mį gera rįš fyrir aš žar sé a.m.k. stundum žörf fyrir kennara sem hefur ęfingu ķ heimspekilegri sišfręši. Meš žessu er ekki sagt aš gagnrżnin umręša um sišferšileg įlitamįl sé ęvinlega į heim­speki­legum nótum. Žótt sišfręši sé ein grein heimspeki hafa heimspekingar engan einkarétt į umręšu um sišferšileg efni. Heilsufręši, hagfręši og sįlarfręši fjalla hver meš sķnum hętti um mannlega heill og mörg sišferšileg įlitamįl verša ekki leidd til lykta įn žess aš stušst sé viš nišurstöšur žessara og žvķlķkra fręša. En ef og žegar upp kemur misskilningur, įgreiningur um hugtakanotkun eša ósamkomulag um hvers konar rök eigi erindi ķ umręšuna žį kemur til kasta heimspek­innar. Strandi umręša į ósamkomulagi um eitthvert atriši ķ heilsufręši eša hagfręši er oft hęgt aš fį śr žvķ skoriš meš žvķ aš fletta upp ķ bók. Sé um heimspekilegan vanda aš ręša, t.d. ólķkan skilning į einhverju hugtaki, er yfirleitt ekki hęgt aš fletta lausninni upp. Žaš žarf žjįlfun ķ heimspekilegri rökręšu til aš finna upphaf og endi į hugtakalegum og röklegum ógöngum og rata gegnum žęr. Žess vegna, og ašeins žess vegna, er meiri žörf į aš kennarinn hafi žjįlfun ķ heimspekilegri sišfręši heldur en t.d. hagfręši eša heilsufręši. Og burtséš frį žessari einu įstęšu į heimspekileg sišfręši ekkert frekar tilkall til forystu ķ hagnżtri fręšslu um mannlķfiš en vķsindaheimspekin til aš drottna yfir kennslu ķ raungreinum og félagsvķsindum.

     Ég held aš viš getum sęmilega viš unaš ef sišfręšikennsla ķ grunn- og framhalds­skólum kemst į žaš stig aš nemendur žjįlfist ķ aš ręša um bókmenntaverk undir hand­leišslu kennara sem kann ekki bara bókmenntafręši heldur lķka sišfręši. Vissu­lega vęri lķka gott ef žeir sem kenna samfélagsgreinar, heilbrigšis­fręši, trśarbragša­fręši og fleiri fög hefšu lęrt einhverja sišfręši en viš getum ekki fengiš allt.

     En hvaš um eiginlega kennslu ķ heimspekilegri sišfręši? Į hśn erindi ķ skólana? Hśn er žegar til sem valgrein viš suma framhaldsskóla og ég efast um aš hśn eigi aš verša neitt meira en žaš. Hrein heimspeki (greining į hugtökum o. ž. u. l.) höfšar trś­lega til fremur fįrra nemenda. Umręša um bókmenntatexta meš heimspeki­legu ķvafi og  sķgild heimspekirit (eins og samręšur Platons) į vafa­laust miklu meiri hljómgrunn og sömuleišis rökręšur um sišferšileg og pólitķsk įlitamįl sem hafa einhverja heim­speki­lega vķdd. Hvort kennsla af žessu tagi er lįtin heita heimspeki eša bókmenntir skiptir ef til vill ekki öllu mįli. Žaš sem skiptir mįli er aš hśn į erindi viš börn og unglinga og ķ nśgildandi nįmskrįm er hlutur hennar nęr algerlega fyrir borš borinn.

     Ég geri ef til vill heldur minna śr mikilvęgi hreinnar heimspekilegrar sišfręši en sumir höfundar en hér er trślega um aš ręša lķtils hįttar įherslumun fremur en djśpstęšan įgreining. Hins vegar held ég aš Vilhjįlmur Įrnason og Žorsteinn Gylfason gangi full langt žegar žeir segja aš žaš sé „ekki hlutverk heimspekinga aš boša lķfsgildi“ (Vilhjįlmur bls. 166) og „heimspekileg sišfręši [geti] enga leišsögn veitt ķ sišferšilegum efnum“ (Žorsteinn bls. 137). Žorsteinn byggir sitt įlit į žeirri forsendu aš heimspekileg sišfręši snśist um žaš eitt aš réttlęta sišferšiš, svara spurningunni hvers vegna ég ętti aš leggja žaš į mig aš breyta rétt žegar rangindi koma sér betur fyrir mig. Aš vķsu mį til sanns vegar fęra aš žetta sé ein af mikil­vęgustu rįšgįtum heimspekilegrar sišfręši en žaš er vani aš telja greiningu į hug­tökum (eins og greiningu Aristótelesar į dyggšunum ķ Sišfręši Nķkomakkosar eša greiningu Rawls į hugtakinu réttlęti) og margt fleira til heimspekilegrar sišfręši. Žaš er engin leiš aš śtiloka žaš fyrirfram aš heimspekileg greining geti leitt ķ ljós aš einhverjar hugmyndir um gott lķf séu mótsagnakenndar og žar meš rangar eša aš einhver stefna sé sś eina sem samręmist mannréttindum og hśn sé žar meš rétt. Žótt žaš sé ekki meginhlutverk heimspekinnar aš veita mönnum leišsögn um lķfiš žį hafa heimspekingar samt stundum góšar įstęšur til aš setja upp vegvķsa og jafnvel aš taka aš sér hlutverk löggjafa og dómara.

     Ef Vilhjįlmur meinar bara aš žaš sé ekki meginhlutverk heimspekinga aš boša lķfsgildi og aš ķ mörgum tilvikum séu ašrir (sįlfręšingar, skįld, fólk meš lķfsreynslu eša nęmar tilfinningar) betur til žess fallnir žį hef ég ekkert viš skošun hans aš athuga. En ég er hręddur um aš hann meini eitthvaš meira en bara žetta. Fullyršingar hans byggjast į  greinarmun į leikreglum og lķfsgildum sem ég held aš geri of lķtiš śr vęgi heimspeki­legra röksemda ķ umręšum um lķfsgildi.

 

Į sišfręšikennsla ķ skólum aš innihalda einhvern sišferšilegan bošskap?

Žaš sišferši sem viš lifum eftir og tekst vonandi aš kenna nęstu kynslóš er tvķžętt. Annar žįtturinn felur ķ sér hugmyndir um gott mannlķf, hvernig fólk į aš vera, eftir hverju ber aš sękjast o. s. frv. Žótt žaš sé vķštękt samkomulag um ašalatriši eins og aš menn eigi aš vera tillitssamir og heišarlegir og leggja rękt viš hęfileika sķna fer žvķ fjarri aš allir séu sammįla um inntak hins góša lķfs. Sumir įlķta t.d. aš helgihald og gušsdżrkun séu forsendur fyrir farsęlu mannlķfi, ašrir aš žetta séu leifar af frum­stęšum og śreltum hugsunarhętti. Sumir telja aš börnum sé hollast aš vera alin upp viš strangan aga, ašrir aš rétt sé aš gefa žeim lausan tauminn. Žannig mętti lengi telja. Hinn žįttur sišferšisins er til vegna žess aš menn sem hafa ólķkt gildismat žurfa aš hafa samkomulag um sišareglur, einhvers konar grišasįttmįla, til žess aš geta lifaš saman ķ friši žrįtt fyrir įgreining sinn.

     Žessi greinarmunur sem ég geri į gildismati og reglum sem menn koma sér saman um til aš geta lifaš ķ friši žrįtt fyrir ólķkt gildismat er lķkur žeim greinarmun sem Vilhjįlmur gerir į lķfsgildum og leikreglum (bls. 146 o. įf.). Sigrķšur viršist gera įlķkan greinarmun žar sem hśn segir: „Viršing fyrir persónunni er algildishęft sišalögmįl, sem allir aš undangenginni yfirvegun hljóta aš višurkenna. Žvķ ber ekki aš leggja reglur sem hvķla į algildum sišferšisvišmišum aš jöfnu viš lķfsgildi sem eiga sér rętur ķ fastmótušum hugmyndum um hiš góša lķf. Lķfsgildi hljóta ęvinlega aš vera menningar- og sögulega afstęš, ašstęšu- og einstaklings­bundin.“ (bls. 80)

     Žaš sem ég hef viš mįlflutning Vilhjįlms og Sigrķšar aš athuga er einkum aš žau gera rįš fyrir aš leikreglur séu algildar ķ žeim skilningi aš menn geti komist aš samkomu­lagi um žęr nįnast óhįš žvķ hvaša lķfsgildi žeir ašhyllast[1] en lķfsgildin séu hins vegar afstęš meš svo afgerandi hętti aš žau verši hvorki hrakin né stašfest meš rökum af žvķ tagi sem allir skynsamir menn hljóta aš taka mark į. Žetta eru einfaldlega żkjur. Žaš er ósamkomulag um leikreglur alveg eins og um lķfsgildi og rökręšur eru ekkert sķšur til žess fallnar aš jafna įgreining um lķfsgildi heldur en aš nį samkomu­lagi um leikreglur. Mįliš er ekki svo einfalt aš viš höfum annars vegar „hlutlausar“ algildar leikreglur sem allir skynsamir menn hljóta aš samžykkja og hins vegar gildis­mat sem er einhvers stašar langt austan viš alla skynsemi.

     Greinarmunurinn į leikreglum og lķfsgildum mótašist upp śr sišaskiptunum og trśarbragšastyrjöldunum į 17. öld žegar Vestur-Evrópumenn uppgötvušu aš žeir yršu aš hafa ein lög žótt žeir gętu ekki haft einn siš. Viš žessar sögulegu ašstęšur fundu Hollendingar, Englendingar, nżlendubśar ķ Noršur-Amerķku og fleiri žjóšir leišir til aš koma sér saman um aš vera ósammįla innan vissra marka. Žetta samkomulag tókst vegna žess aš ķ žessum löndum var oršinn til vķsir aš réttarrķki sem virti formleg réttindi og einstaklingshyggja og markašsbśskapur höfšu nįš töluveršri fótfestu. Mikilvęgasti hluti žessa samkomulags byggši į hugmyndum um nįttśrurétt og mannréttindi sem lęrdómsmenn žekktu af ritum eftir Tómas frį Akvķnó og fylgismenn hans.

     Samkomulag um aš virša mannréttindi tók aš mótast fyrir 300 til 400 įrum og žaš er enn aš breišast śt. Žetta er ekki vegna žess aš mannréttindi hafi veriš studd rökum sem allir skynsamir menn hljóta aš fallast į. Rökin fyrir žeim eru enn ķ smķšum. Nei, įstęšan er frekar sś aš samfélög sem virša mannréttindi hafa aušgast og oršiš sigur­sęl bęši ķ hernaši og višskiptum og stjórnarfar žeirra og menning hefur breišst śt um nżlendur og landnemabyggšir.

     Leikreglurnar sem viš viršum og tryggja aš viš getum bśiš saman ķ friši žrįtt fyrir nokkuš ólķkt gildismat byggja į mannréttindum, viršingu fyrir einstaklingnum, hugmyndum um réttarrķki og jafnrétti allra manna. Žęr voru samžykktar af mönnum sem bjuggu aš sameiginlegum menningararfi, höfšu lesiš sömu Biblķuna og sömu latķnu­skruddurnar og įttu nógu margt sameiginlegt til aš geta nįš samkomulagi. Žaš er engin įstęša til aš ętla aš allir menn séu fįanlegir til aš fallast į žessar sömu leikreglur. Til aš menn nįi samkomulagi um leikreglur žurfa žeir aš vera sammįla um sum lķfsgildi og žegar leikreglurnar eru oršnar til geta žęr stušlaš aš enn vķštękara samkomulagi um gildismat. Opin, lżšręšisleg samfélög žar sem mannréttindi eru ķ heišri höfš żta undir gildismat sem leggur įherslu į einstaklingsešli, frelsi og sjįlfstęši. Ég held aš Hegel hafi fyrstur manna bent į hvernig žetta samspil leikreglna og lķfsgilda gefur vestręnum rķkjum žann styrk sem žau hafa (Réttarspekin §262).

     Žegar ég segi aš ekki séu įstęšur til aš ętla aš allir menn fįist til aš samžykkja žęr leikreglur sem eru undirstaša lżšręšislegra stjórnarhįtta er ég ekki aš śtiloka aš hęgt sé aš styšja žęr gildum rökum, ašeins aš benda į aš upphaflega byggšust rökin fyrir žeim į forsendum sem menn hefšu ekki fallist į nema vegna žess aš žeir höfšu svipaš gildismat. Rök sem knżja žorra manna til samžykkis eru enn ekki fullmótuš. Viskufuglinn flżgur į kvöldin eins og Hegel sagši ķ formįla Réttarspekinnar.

     Leikreglurnar sem Sigrķšur og Vilhjįlmur ręša um byggja į tilteknum lķfsgildum og žęr żta lķka undir visst gildismat. Raunar viršist mér aš žau geri sér žetta ljóst žó žau hiki viš aš draga af žvķ rökréttar įlyktanir. Sigrķšur segir t.d.: „Sišfręšikennsla sem hefur sišferšilegt sjįlfręši aš leišarljósi hangir žvķ ekki ķ lausu lofti, eins og lķfsgildasinnar óttast, heldur mišlar hśn meš óbeinum hętti hugsjónum lżšręšis­sam­félags­ins og réttarrķkisins um réttlęti, samstöšu, frelsi og umburšarlyndi.“ (bls. 86-7) og Vilhjįlmur segir „leikreglur [standa] vörš um mikilvęg gildi og lķfsgildi eru oft sett fram ķ formi sišareglna.“ (bls. 146)

     Sigrķšur varar viš žvķ į (bls. 80) aš sišfręšikennsla snśist um aš innręta nemendum lķfsgildi og Vilhjįlmur tekur ķ sama streng žar sem hann segir um sišfręšikennslu į grunnskólastigi: „Žaš vęri ķ samręmi viš frjįlslyndisstefnuna aš haga henni žannig aš nemendur lęršu aš rökręša žęr leikreglur sem žeir rękjust į ķ samskiptum sķnum fremur en aš boša žeim tiltekin lķfsgildi“ (bls. 151). Ég get tekiš undir žetta meš žeim ef žvķ er bętt viš aš sišfręšikennsla eigi ekki heldur aš innręta nemendum leikreglur enda sé ég ekki betur en lķfsgildum hljóti alltaf aš vera laumaš meš ef mönnum eru innręttar sišferšilegar reglur.

     Eins og ég gerši grein fyrir ķ fyrri hluta žessa erindis hljóta skólar aš innręta nemendum sķnum sišferšilega kosti og vinna gegn andfélagslegri og ósišlegri hegšun og hugs­unar­hętti eins og einelti eša skemmdarverkum. Meš žessu er ég ekki aš neita žvķ sem Sigrķšur segir aš „[s]išfręšikennsla ķ skólum [sé] bundin hlutleysiskröfu hins lżšręšislega samfélags,“ (bls. 85) En žessi hlutleysiskrafa getur ekki fališ ķ sér aš skólar hlišri sér algerlega hjį aš innręta nemendum lķfsgildi. Hśn getur varla žżtt mikiš meira en aš žeir eigi aš foršast aš taka afstöšu meš eša į móti umdeildum lķfsgildum ef žaš leišir til žess aš einhverjum sé mismunaš į ranglįtan eša ósann­gjarn­an hįtt.

     Ég held aš flestir kennarar vilji innręta nemendum sķnum lķfsgildi sem eru undirstaša opinna, frjįlsmannlegra og lżšręšislegra samfélagshįtta. Žessi lķfsgildi fela m.a. ķ sér įherslu į gagnrżna hugsun um sišferšileg efni og ég hef gert grein fyrir žeirri skošun minni aš bókmenntakennsla žar sem nemendur og kennarar ręša mannlķf ķ skįld­verkum sé vel til žess fallin aš glęša hana. Žęr bókmenntir sem lesnar eru geta svo sem haft einhvern bošskap sem nemendur og kennarar eru eftir atvikum sammįla eša ósammįla en ég sé ekki įstęšu til aš nįmskrį ķ bókmenntum taki afstöšu meš eša į móti neinum sišferšilegum gildum. Žręlahaldarinn og fjöldamoršinginn Egill Skalla­grķms­son mį njóta samśšar ekkert sķšur en Nonni litli og Įsta Sóllilja.

     Sé kennd heimspekileg sišfręši žį ętti hśn aš snśast um gagnrżni, greiningu og frjįlsar umręšur. Megintilgangur slķkrar kennslu hlżtur aš vera aš hjįlpa nemendum aš skerpa eigin sżn į tilveruna, öšlast sjįlfstęši og vķšsżni og ęfa sig ķ samręšum viš jafningja fremur en aš innręta žeim einhvern bošskap. Sišfręšikennsla ętti m.a. aš gefa nemendum fęri į aš vefengja og rannsaka žaš sišferši sem skólinn innrętir žeim. Ég sé žvķ ekki įstęšu til aš sišfręšikennsla boši eitt eša neitt. Einstakir kennarar vilja kannski koma einhverjum bošskap aš og žvķ skyldu žeir einir manna setja ljós sitt undir męliker? Ašrir nota kannski žį ašferš aš rengja žau gildi sem nemendum eru kęrust og knżja žį žannig til aš rökstyšja žau og verja. Hér gilda engar almenn­ar forskriftir til žess eru kennsluhęttir ķ heimspeki of einstak­lings­­bundnir og persónu­legir.

 

Nišurstöšur

Skólar komast ekki hjį žvķ aš móta sišferši nemenda sinna. Ęskilegt er aš žeir žjįlfi nemendur lķka ķ umręšum um sišferšileg efni og efli meš žeim sjįlfstęši og gagnrżna hugsun. Hér gegnir bókmenntakennsla mikilvęgu hlutverki en fleiri nįmsgreinar eins og lķfsleikni og samfélagsgreinar geta einnig įtt hlut aš mįli. Eigi gagnrżnin umręša um sišferšileg efni aš fléttast saman viš kennslu einhverra greina žurfa kennararnir žjįlfun ķ heimspekilegri sišfręši. Žaš er įlitamįl hvort žörf er į aš kenna hana sem sérstaka nįmsgrein ķ grunn- og framhaldsskólum, en sé žaš gert žį ętti hśn öšrum greinum fremur aš vera laus viš sišferši­legan bošskap. Žetta er hvorki vegna žess aš žaš sé neitt athugavert viš aš nįmsgreinar innihaldi slķkan bošskap né vegna žess aš heimspekin hafi ekkert um žaš aš segja hvernig lķfinu verši best lifaš, heldur er įstęš­an sś aš innręting er sjaldan til žess fallin aš efla sjįlfstęši og gagnrżna hugsun.

 

 



[1] Sjį t.d. žaš sem Vilhjįlmur segir į bls. 146. „Ķ öšru lagi er žaš prófsteinn į leikreglur aš žęr myndu öšlast samžykki allra sem žįtt tękju ķ óžvingašri rökręšu um žęr. Slķkt samžykki myndi aldrei nįst um lķfsgildi …“