Atli Harðarson
Spinoza og upplýsingin

Stundum er sagt að fiskar sjái ekki vatnið sem þeir synda í. Ég veit ekki hvað fiskar sjá. Ég þykist þó vita að í þessu orðtaki sé sannleikur fólginn, sem má heimfæra á mannlífið, því oft og iðulega veitum við því litla athygli sem næst okkur er og hugmyndir sem móta sýn okkar á lífið og tilveruna eru margar of hversdagslegar til að við veltum þeim fyrir okkur. Margir ganga til dæmis að því vísu að allir menn séu jafningjar og eigi að hafa sama rétt, siðferði og stjórnmál skuli að snúast um hamingju fólks og farsæld, hvaðeina sem gerist eigi sér skýringar sem hægt er að grafast fyrir um með vísindalegum aðferðum og að þekkingu manna fleygi fram svo þeir kunni, geti og viti meira í dag en í gær. Þótt þessar hugmyndir þyki sjálfsagðar nú voru þær einu sinni róttækar og ferskar.
    Við nútímamenn búum að arfi vísindabyltingar og upplýsingar og hugmyndir sem spekingar á borð við Galíleó Galíleí (1564-1642), Rene Descartes (1596-1650), Benedict Spinoza (1632-1677), John Locke (1632-1704) og Isaac Newton (1642-1727) mótuðu á 17. öld eru okkur eins sjálfsagðar og ætla má að vatnið sé fiskunum. Við verðum þeirra ef til vill helst vör þá sjaldan við reynum í alvöru að skilja fólk sem hugsar öðru vísi, fólk sem ekki hefur mótast af vísindalegri hugsun og upplýsingu.
    Það er erfitt að orða nákvæmlega áhrif þessara frumkvöðla í vísindum og heimspeki nútímans, því merking orðanna sem við notum til að tjá hugsun okkar breyttist í meðförum þeirra svo það er langt frá því að vera einfalt mál að gera grein fyrir hugarheimi gamla tímans, þess tíma sem var fyrir sigra upplýsingarinnar. En þótt það sé erfitt hafa margir reynt. Að minni hyggju er skáldsagan Líflæknirinn eftir Svíann Per Olov Enquist með merkari tilraunum sem gerðar hafa verið til lýsa hugarheimi sem stendur á þröskuldi nútímans. Þar er sagt frá viðleitni Struense læknis við dönsku hirðina til að hrinda hugsjónum upplýsingarstefnunnar í framkvæmd í Danmörku.
    Struense (1732-1772) fæddist réttum 100 árum seinna en Spinoza og Locke. Sú sannfæring að menn eigi að nota skynsemi sína til að hugsa sjálfstætt og hvers kyns skoðanir skuli gagnrýndar og prófaðar er meðal þess sem hann tók í arf eftir þessa heimspekinga frá öldinni áður. Hann hafði það einnig frá þeim að allir menn séu jafnir, hafi allir sams konar skynsemi til að bera, sama siðferði gildi fyrir þá alla og stjórnmál eigi að snúast um farsæld almennings.
    Saga þeirra umskipta í hugmyndasögunni sem hófust um öld fyrir daga Struense hefur verið sögð aftur og aftur og hver kynslóð sagnfræðinga sér hana í nýju ljósi. Eina gerð hennar ritaði Ágúst H. Bjarnason (1875-1952) af mikilli list í fimmta bindi af Sögu mannsandans. Meðal þess sem gerði útgáfu Ágústs sérstaka á sínum tíma var álit hans á hollenska heimspekingnum Spinoza. Hann fær talsvert meira rúm en aðrir frumkvöðlar í heimspeki og vísindum 17. aldar og Ágúst fullyrðir að hugsun hans marki aldahvörf í heimspeki Vesturlanda (bls. 222). Flestir aðrir fræðimenn á sviði hugmyndasögu töldu Descartes og Locke helstu byltingamenn í heimspeki seinni alda. Fyrir skömmu bættist Ágúst þó liðsauki þegar stórvirkið Radical Enlightenment, Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750 eftir Jonathan I. Israel kom út árið 2001. Í þeirri miklu bók færir Israel góð rök fyrir því að áhrif Spinoza á þróun upplýsingarinnar hafi verið miklu meiri en sagnfræðingar hafa almennt talið. Með því að plægja gegnum heilu bókasöfnin og rýna í ritlinga og blaðagreinar frá Hollandi, Frakklandi, Englandi, Ítalíu og fleiri löndum Evrópu hefur Israel komist að þeirri niðurstöðu að undir lok sautjándu aldar hafi menntamenn hvarvetna hvíslast á um kenningar Spinoza og skrifað um þær undir rós. Í kringum aldamótin 1700 snerist ritskoðun í Evrópu að verulegu leyti um að hefta útbreiðslu á kenningum þessa hugrakka gyðings frá Amsterdam. Hann var jafnvel talinn hættulegasti maður álfunnar.
    Þegar Spinoza var 24 ára gamall hafði hann mótað eigin sýn á tilveruna og hafnað trú feðra sinna. Öldungarnir í samkunduhúsi gyðinga ráku hann úr söfnuðinum og bannfærðu með formála sem í lauslegri þýðingu er eitthvað á þessa leið: „Bölvaður sé hann um daga og bölvaður sé hann um nætur, bölvaður þegar hann leggst að kveldi og bölvaður þá hann rís að morgni, bölvaður þegar hann gengur út og bölvaður þegar hann kemur inn. Drottinn mun ekki fyrirgefa honum, heldur mun heift og reiði Drottins geisa móti honum og færa honum alla fordæming sem lögmálið greinir frá í ritningunni og Drottinn mun afmá nafn hans af jörðinni.“
    Á þessum árum var skoðanafrelsi meira í Hollandi en öðrum löndum og þar var tekist á um djörfustu hugmyndirnar. Róttækir hugsuðir frá Frakklandi og víðar leituðu þar hælis og fengu bækur sínar gefnar út. En jafnvel hinni frjálslyndu borgarastétt Hollands blöskraði boðskapur Spinoza og hann var ekki aðeins útskúfaður af söfnuði sínum heldur voru bækur hans bannaðar. Í mörgum öðrum löndum Evrópu hefðu yfirvöld tekið hann af lífi, en í Hollandi fékk hann að lifa í friði, þótt hann mætti ekki prenta bækur sínar. Spinoza varði tímanum til að ræða heimspeki við vini sína og slípa sjóngler. Ekki er vitað hvort hann stundaði sjónglerjasmíðina til að afla tekna eða hvort tilgangur hennar var einkum að þjóna vísindunum og smíða betri smásjár en til voru.
    Ástæðan fyrir því að Spinoza ógnaði viðtekinni heimsmynd var að nokkru sú að hann steypti helstu hugsjónum trúleysingja og efnishyggjumanna frá öllum tímum saman í skipulega heild, kerfi sem menn fundu enga leið til að hrekja með skynsamlegum rökum. En þetta er ekki öll sagan, því Spinoza skar sig líka úr fyrir þá sök að hann treysti eigin skynsemi, hugsaði algerlega sjálfstætt og tók ekki mark á neinu kennivaldi. Fleiri ástæður má nefna fyrir því hve hættulegur Spinoza var talinn. Fimbulfamb og staðlausir stafir vekja sjaldan reiði og heift. Ef fræðilegar vangaveltur og heimspekileg rök fá menn til að kreppa hnefa og gnísta tönnum þá er það oftast vegna þess að þær bregða birtu á eitthvað sem þeir vilja að sé hulið. Ofsafengin viðbrögð gamla samfélagsins við dagfarsprúðum handverksmanni og heimspekingi sem skrifaði bækur um að náttúran sé allur veruleikinn, líkami og sál einn og sami hlutur, allir menn jafningjar, lýðræði farsælasta stjórnarformið og það sami ekki skynsömum mönnum að trúa bókstaflega á kraftaverk, hindurvitni og furðusögur úr eldgömlum helgiritum verða tæpast skýrð með öðru en því að sannleikanum er hver sárreiðastur.
    Um sumt má líkja Spínóza við Sókrates. Sá síðarnefndi vakti yfir vöggu heimspekinnar í Grikklandi fyrir rúmum 2400 árum en sá fyrrnefndi studdi upplýsinguna í Vestur-Evrópu fyrstu fetin. Báðir höfnuðu viðteknum hugmyndum um undirstöðu og réttlætingu siðferðis og samfélagshátta en voru samt til fyrirmyndar um heiðarleika og góðmennsku- og báðir fóru meira en lítið í taugarnar á veraldlegum og andlegum yfirvöldum.
    Þótt hugsjónir upplýsingarinnar séu ef til vill orðnar of sjálfsagðar til að við veltum þeim mikið fyrir okkur skyldum við ekki ætla að þær hafi unnið neinn fullnaðarsigur. Bókstafstrú, rökleysishyggja, afneitun á sammannlegu siðferði og urgur út í vísindi, tækni og framfarir eru enn til og meðal annars þess vegna á Spinoza erindi við samtímann.