Hvað er salmonella?
Salmonella er baktería. Salmonella er samheiti yfir
náskyldar bakteríur sem margar hverjar valda sjúkdómum í
fólki og dýrum.
Hvað þýða nöfn
bakteríanna?
Það ríkir mikill ruglingur yfir nöfnum salmonellubaktería
(jafnvel fólkið sem vinnur með þær ruglast!), en í grófum
dráttum er salmonellan sem ég ætla að fjalla um hér almennt
í flokkum undir Salmonella enterica.
Þetta þýðir að þær flokkast allar undir flokkin Salmonella,
flokk sem inniheldur líkar, en þó ekki nákvæmlega samskonar
bakteríur. Þessar bakteríur eru nefndar eftir
vísindamanninum sem að uppgötvaði þær, Dr. Daniel Salmon.
Meirihluti samsetningar þessara baktería er nákvæmlega
eins, og hvað DNA varðar, þá eru þær á milli 95 og 99%
eins. (til samanburðar eru E.coli og Salmonlella, sem eru
náskildar tegundir, með um 60-70% eins DNA).
Eins og nafnið gefur til kynna ber Salmonella enterica
ábyrgð á því að valda sjúkdómum í neðri hluta
meltingarvegarins (enteric þýðir gróflega "sýkir
meltingarfæri"). Þrír helstu flokkar salmonellu enterica
eru Typhimurium,Enteritidis
og Typhi.
Hver þessara flokka er skilgreindur betur hér að neðan.
Þessi flokkun er hönnuð til þess að hjálpa vísindamönnum að
skilgreina þessar bakteríur frá hver annari í greinagerðum
og þegar þeir ræða erfðir þeirra.
Til þess að flækja málin eru flokkar Salmonella enterica
flokkaðir enn frekar í "sníkjuvírusategundir". Þessi aðferð
notar skilgreiningar sníkjuvírusanna til þess að greina á
milli tegunda sem að eru ofboðslega líkar. Oft er ekki hægt
að greina á milli þeirra öðruvísi og ástæður fyrir
breytileika í skilgreiningum sníkjuvísua eru oft ókunnar.
- Salmonella enterica
flokkur Typhi. (einnig nefnd Salmonella Typhi eða
stytt í S. Typhi)
Þessi baktería
finnst ekki í skriðdýrum. Hún veldur hinni alræmdu
taugaveiki. Þrátt fyrir að taugaveiki sé fátíð hér á
norðurlöndunum, er hún mjög algeng í þróunarlöndunum og
veldur alverlegum, og oft banvænum einkennum. Einkenni
taugaveiki eru meðal annars ógleði, uppköst, hiti og dauði
(!). Ólíkt öðrum tegundum salmonellu sem fjallað er um hér
að neðan, getur S. Typhi eingöngu smitað mannfólk, og
ekkert annað dýr hefur fundist sem smitberi en manneskja.
Aðalleið S. Typhi í mannslíkamann er í gegn um sýkt vatn.
Matur getur einnig verið sýktur með S. Typhi, ef hann er
skolaður eða bleyttur með sýktu vatni.
- Salmonella enterica
flokkur Typhimurium (einnig nefnd Salmonella
Typhimurium eða stytt í S. Typhimurium)
Þar til nýlega hefur aðalorsök matareitrunar af völdum
salmonellugerla verið S. Typhimurium. Hún veldur sjúkdómi í
músum sem er áþekkur taugaveikinni. En í mannfólki er
bakterían ekki eins skæð og S. Typhi afbrygðið og er ekki
banvæn undir eðlilegum kringumstæðum. Einkenni S.
Typhimurium eru niðurgangur, magakrampi, uppköst og ógleði.
Einkennin vara yfirleitt í sjö daga. Því miður getur þetta
afbrygði oft reynst banvænt þeim sem hafa bæklað
ónæmiskerfi, það eru börn, gamalt fólk eða fólk með bæklað
ónæmiskerfi af öðrum orsökum ef þau fá ekki sýklalyf (sem
ætti nú ekki að vera mikill vandi hér á landi).
Salmonella enterica flokkur
Enteritidis (einnig nefnd salmonella enteritidis eða
stytt í S. enteritidis)
Á síðustu tuttugu árum eða svo hefur S. Enteritidis orðið
langalgengasta orsök matareitrunar í bandaríkjunum og
víðar. S. Enteritidis veldur sjúkdómi sem að er næstum
nákvæmlega eins og sá sem kemur af S. Typhimurium. S.
Eteritidis er sérstaklega fær í að smita kjúkilngahópa án
þess að í ljós komi nein einkenni og stekkur frá hana í
hana mjög hratt. Margir hafa kennt of stórum kjúklingabúum
um þessa skyndilegu fjölgun S. Enteritidis smita. Þar sem
tugir eða hundruðir þúsunda kjúklinga lifa saman, deyja
saman og eru unnir saman, eru aðstæður kjörnar fyrir
salmonellu til að dreyfa sér í matvæli sem svo eru afgreidd
á fjölda veitingastaða. Það vinnur síðan með að kjúklingar
frá einu búi geta lent í mörgum borgum og jafnvel fylkjum
og þannig sýkt milljónir manna.
------------------------------------------
Hvernig getur Salmonella
valdið sjúkdómum?
Eftir að salmonella er étin, fer hún í gegn um magann yfir
í þarmana. Þar festir hún sig við innveggina og með hjálp
sérstakra prótína sem hún framleiðir við sérstakar aðstæður
í þörmunum kemst hún í gegn. Eftir að hafa komist inn í
sjúklinginn flyst hún annað hvort í lifrina eða miltað.
Þetta ferðalag myndi drepa flestar aðrar bakteríur, en
salmonellan hefur þróað kerfi tl þess að hindra
ónæmiskerfið okkar í að vinna sitt verk almennilega. Í
lifrinni getur salmonellan vaxið að nýju og færst aftur
yfir í þarmana.
Auðvitað komast ekki allir salmonellugerlarnir í gegn um
innvegginn og margir þeirra skolast burtu í niðurganginum
sem að sýkingunni fylgir. Á svæðum þar sem skólp er illa
hreinsað, getur bakterían þrifist í jarðveginum eða í ám
þar til næsta manneskja, kýr, hænsni eða mús birtist.
Hvernig get ég smitast af
salmonellu?
Langflest salmonellusmit eru rakin til kjötvöru, en
salmonella getur grasserað á nánast hvaða matvælum sem er.
Kjúklingur og egg eru langalgengustu smitberarnir í dag.
Einnig geturðu smitast frá skriðdýri ef þú snertir saur
smitaðs dýrs og stingur honum upp í þig eða berð hann á mat
og étur hann síðan. Þetta gildir þá um vatn vatnaskriðdýra
og skítug búr einnig.
Hverjir eru í mestri
hættu?
-Börn og ungabörn undir fimm ára aldri.
-HIV/AIDS smitaðir einstaklingar eða fólk sýkt af öðrum
ónæmisbæklandi sjúkdómum.
-Fólk sem hefur fengið líffæraígræðslu og er á
andhöfnunarlyfjum.
-Fólk sem er á lyfjum sem að hamla eða breyta
ónæmiskerfinu. T.d. sterar, krabbameinsefnameðferð og
líffæraviðbragðalyf (biological response modifiers)
-Fólk sem er í geislameðferð.
-Þungaðar konur (vegna hættu á að fóstrið skaðist).
-Gamalt fólk eða fólk sem þjáist af næringarskorti.
Hvernig forðast ég að
smitast eða verða smitberi?
-Eftir að hafa snert skriðdýr eða búr þess/vökvann sem það
lifir í skaltu þvo þér vel um hendurnar með sápu og heitu
vatni.
-Þvoðu vel í a.m.k. 30 sekúndur. Best er að nota
bakteríudrepandi sápu.
-Að þvo sér með vatni einu og sér gerir lítið gagn gegn
salmonellusmiti.
-Haltu skriðdýrinu/unum frá eldhúsinu og öðrum svæðum þar
sem matast er, matur er geymdur eða matur er hafður til.
-Ekki nota eldhúsvaskinn til þess að þrífa hluti úr búrinu
eða hluti sem skriðdýrið hefur snert.
-Ekki snerta mat eftir að hafa handleikið skriðdýr eða
nokkuð sem skriðdýrið hefur snert.
-ekki snerta diska, potta, pönnur eða önnur matarílát eftir
að hafa snert skriðdýr eða annað sem skriðdýrið hefur
snert.
-Haltu skriðdýrabúrinu, matardöllum og öðrum yfirborðum sem
skriðdýrið umgengst eins hreinum og auðið er.
-ekki leyfa neinum undir 12 ára aldri að snerta skriðdýrið.
-Kenndu öllum að þvo hendurnar vel og vandlega eftir að
hafa snert skriðdýrið.
-Ekki handleika skriðdýr eða neitt sem skriðdýr hefur snert
ef þú hefur opin sár eða ígerðir á höndunum nema þau séu
vel hulin, mælt er með gúmmíhönskum.
-Þegar þú þrífur skriðdýrabúrið skaltu forðast að fá
skvettur í andlitið.
-Ef það skvettist mikið og þú þarft að handleika skriðdýrið
oft skaltu íhuga að nota hlífðargleraugu, andlitsgrímu og
góða hanska.
-Ekki nota baðker eða sturtubotna í neitt tengdu
skriðdýrinu án þess að sótthreinsa það vel eftir á.
-Talaðu við fagmann varðandi hvaða sápur sé best að nota
til þess að hreinsa hendur og yfirborð.
-Skriðdýr ættu ekki að vera geymd nærri börnum.
-Skriðdýr ættu ekki að vera geymd þar sem engin aðstaða til
handþvottar er nærri.
-ef ferðast er með skriðdýrið ætti að taka með sér
sótthreinsandi handsápu.
Hvers vegna að hafa
áhyggjur af salmonellu úr skriðdýrum þegar salmonellusmit
eru langlanglang oftast rakin til annara orsaka?
Ástæðan er einföld. Þrátt fyrir að þessi fullyrðing sé
sönn, smita skriðdýr samt sem áður. Þótt einungis sé um að
ræða örsmáa prósentu af öllum smitunum þá eru þau góð
skotmörk fyrir heilbrigðisyfirvöld og þingmenn. Hundruðir
þúsunda barna og ungabarna smituðust af salmonellu af
völdum skjaldbaka á milli áranna 1960 og 1980 úti um allan
heim. Þrátt fyrir að sú tala sé lág miðað við þær milljónir
tilfella salmonellu sem upp koma á ári hverju af öðrum
orsökum, gerir sú staðreynd að um börn var að ræða tölurnar
mun meira áberandi.
Besta vörnin er að gera alltaf ráð fyrir því að skriðdýrin
séu sýkt af salmonellu og hegða hlutunum eftir því: Hleypa
aldrei börnum, eldra fólki og sjúkum að skriðdýrunum og
passa að allt sé vel hreint og sótthreinsað og láta alla
sem koma nálægt skriðdýrunum þvo sér vel um hendurnar strax
á eftir. Með réttri kunnáttu og þekkingu getum við með
tímanum sýnt fram á að sé rétt með farið, er engin hætta á
salmonellusmiti frá skriðdýrum og hver veit nema það dugi
til þess að banninu verði á endanum aflétt.